Công viên Lê Văn Tám ở đường Hai Bà Trưng – Quận 1 ngày nay được thành lập năm 1983, trên mảnh đất trước đó là một nghĩa trang mà hầu như người Sài Gòn xưa nào cũng biết tới, đó là Nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi.
Nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi xưa còn có tên là nghĩa trang của người Châu Âu (Cimetière Européen), sau đó mang tên chính thức là nghĩa trang Massiges, người Sài Gòn gọi là Đất thánh Tây, sau 1955 thì mang tên nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi cho tới khi được giải tỏa năm 1983.
Nghĩa trang này được xây dựng vào năm 1859 ở bên mặt Đông của con đường ngày nay là Hai Bà Trưng, với tổng diện tích là 7,5 ha. Lúc đầu là nơi chôn cất các binh lính bộ binh, thủy thủ và sĩ quan Pháp trong cuộc chiếm đóng Sài Gòn. Ngay từ đầu lúc thành lập nó được hải quân Pháp quản lý.
Xin nhắc lại rằng đầu năm 1859, liên quân Pháp – Tây Ban Nha hạ thành Gia Định, nhưng phải đến năm 1861 thì quân Pháp mới làm chủ được vùng đất này sau khi hạ đại đồn Chí Hòa của Nguyễn Tri Phương. Tuy nhiên ngay từ năm 1859 thì Pháp đã cho xây dựng nghĩa trang này.
Những người Pháp đầu tiên được chôn ở đây gồm có đại úy thủy quân lục chiến Nicolas Barbe, Trung tá Jean-Ernest Marchaisse và đại úy Savin de Larclauze; nhà thám hiểm sông Mekong Captain L Doudart de Lagrée (qua đời ngày 12 tháng ba năm 1868 trong khi dẫn đầu một cuộc khảo sát địa lý và thăm dò của sông Mekong sang Lào và Trung Quốc) và Trung úy Francis Garnier. Vào năm 1895, nghĩa trang chứa 239 ngôi mộ quân sự.
Năm 1870 nghĩa trang được đổi tên là vườn của cha Ormoy, tức là bác sĩ trưởng Lachuzeaux d’Ormoy (1863-1874).
Cuối thập niên 1860, dân thường cũng bắt đầu được chôn cất ở đây. Họ là những người qua đời trong những năm đầu của thuộc địa khi mà tỷ lệ tử vong cao do các bệnh nghiêm trọng đặc hữu như dịch tả, sốt rét, ký sinh trùng đường ruột và kiết lỵ. Một báo cáo năm 1889 của Pháp ghi nhận rằng “Sự tồn tại trong thuộc địa của chúng ta về dịch bệnh khủng khiếp mà tất cả đã gây tổn thất cho sinh mạng chúng tôi hơn trên các chuyến đi biển”.
Một điều ngạc nhiên là Nghĩa trang của người Châu Âu có một số lượng tương đối lớn các ngôi mộ với các tên người Đức, phản ánh ưu thế kinh doanh của thương gia Đức ở Sài Gòn lúc bấy giờ, đặc biệt là trước năm 1870. Trong một góc của nghĩa trang này cũng có một nhóm các ngôi mộ thuộc về một nhóm thủy thủ người Nga bị thương, đã chạy trốn đến vịnh Cam Ranh vào năm 1894 sau thất trận trong trận Tsushima và sau đó đã qua đời trong bệnh viện quân sự ở Sài Gòn.
Vào khoảng năm 1870, một Nghĩa trang Việt Nam nhỏ (Cimetière Anamite hay Cimetière Indigène) được mở ngay tại phía Bắc của nghĩa trang của người Châu Âu. Đường phân chia hai nghĩa trang này là đường Võ Thị Sáu hiện nay – khi đó được đặt tên ngắn gọn là rue des Deux cimetières (đường hai nghĩa trang), trước khi nó trở thành dường mang tên là Mayer vào cuối năm 1880. Giai đoạn 1955-1975, đường này mang tên Hiền Vương.
Từ cuối thế kỷ 19, các tiêu chuẩn về vệ sinh được cải thiện và thuộc địa phát triển thịnh vượng, nghĩa trang của người Châu Âu đã trở thành nơi an nghỉ cuối cùng cho các chính trị gia thuộc địa của Sài Gòn và các quan chức Pháp ở thuộc địa, trong số có kiến trúc sư Marie-Alfred Foulhoux (1840-1892) và thị trưởng thành phố Sài Gòn Paul Blanchy (1837-1901).
Ông Paul Blanchy sau này được đặt tên cho con đường đi ngang qua nghĩa trang, đó là đường Hai Bà Trưng ngày nay. Còn KTS Marie-Alfred Foulhoux chính là người thiết kế ra các công trình lớn ở Sài Gòn vẫn còn cho tới nay sau hơn 130 năm tồn tại, đó là Bưu Điện Sài Gòn, Dinh Gia Long, Tòa Pháp Đình (nay là Tòa Án trên đường NKKN), Tòa nhà Quan Thuế (được sửa lại từ nhà ông Wang Tai, đầu đường Hàm Nghi ngày nay), và một trong những tòa nhà xưa nhất vẫn còn lại cho đến nay của Sài Gòn là Dinh Thượng Thơ – nay là trụ sở của Sở Thông tin truyền thông trên đường Lý Tự Trọng. Có thể nói rằng ít có quan chức Pháp nào đã ghi dấu ấn đậm nét đối với kiến trúc đô thị Sài Gòn nhiều như Foulhoux.
Ngày 14 Tháng 12 năm 1912, một bài báo đăng trên tờ Courrier Saigonnais phê phán việc Nghĩa trang Châu Âu này đã trở thành nơi chôn cất giới thượng lưu ở thuộc địa. Những ngôi mộ hoành tráng của các chức sắc cao ngày càng nhiều, trong khi các ngôi mộ của nhiều người lính và thủy thủ bị bỏ phế cỏ mọc um tùm. Đã có những lời chỉ trích việc “không cữ kiêng” khai quật các ngôi mộ của người nghèo trong thời hạn bảy hay tám năm và di dời ở một nơi khác, có lẽ là để nhường chỗ cho những người giàu có và nổi tiếng.
Đầu thế kỷ 20, nghĩa trang được chia cắt thành những con đường nhỏ có trồng cây và kiểng do các nhân viên của Thảo Cầm Viên Sài Gòn.
Nghĩa trang lúc này được bao bọc bởi bốn bức tường vôi cao 2.5m với cổng chính ở phía nam đường Legrand de la Liraye (nay là Điện Biên Phủ). Cổng chính này nằm đối diện trực tiếp cuối phía bắc của đường Bangkok, và sau năm 1920, khi đường Bangkok được đổi tên thành đường Massiges, nghĩa trang được biết đến với cái tên mới là nghĩa trang đường Massiges.
Năm 1880 nghĩa trang được chuyển cho văn phòng bảo tồn nghĩa trang thuộc một phần của văn phòng sở vệ sinh Sài Gòn có trụ sở số 67 đường Massiges.
Nhiều nhân vật nổi tiếng của thời kỳ thuộc địa sau đó đã được chôn cất ở đây, bao gồm cả sĩ quan hải quân Pháp Alain Penfentenyo de Kervéréguin (mất 12 tháng 2 năm 1946), nhà truyền giáo Grace Cadman (qua đời ngày 24 tháng 4 năm 1946) và nhà báo và chính trị gia Henri Chavigny de Lachevrotière (qua đời ngày 12 tháng 1 1951). Tuy nhiên, trong tất cả các phần mộ, ngôi mộ ấn tượng nhất của thời gian này là lăng mộ lớn của Nguyễn Văn Thinh (qua đời ngày 10 tháng 11 năm 1946) – Chủ tịch đầu tiên của thời tự trị Cộng hòa Nam Kỳ (République de Cochinchine Autonome).
Vào tháng Ba năm 1955, đường Massiges được đổi tên thành đường Mạc Đĩnh Chi, từ đó nghĩa trang này được mang tên nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi.
Trong hai thập kỷ tiếp theo, thế hệ của các chính trị gia cao cấp, các nhà lãnh đạo quân sự và các thành viên nổi bật khác của xã hội miền Nam Việt Nam đã chôn tại đây cùng với một số lượng nhỏ của người nước ngoài như làm việc cho tờ Time và Newsweek, như phóng viên François Sully (qua đời vào tháng 2-1971).
Tuy nhiên, có lẽ người nổi tiếng nhất của thời kỳ này là Tổng thống đệ nhất Cộng hòa là Ngô Đình Diệm và cố vấn chính trị Ngô Đình Nhu, những người đã bị ám sát trong cuộc đảo chánh năm 1963. Năm 1983, nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi dời về nghĩa trang Lái Thiêu, mộ của 2 ông cũng được dời về đây.
Ngoài ra nơi đây còn có mộ của thống tướng VNCH Lê Văn Tỵ, mộ của chuẩn tướng Lưu Kim Cương hy sinh trận Mậu Thân.
Năm 1971, theo Arthur J Dommen (Tác giả cuốn Kinh nghiệm Đông Dương của Pháp và Mỹ: Chủ nghĩa dân tộc và chủ nghĩa cộng sản tại Campuchia, Lào và Việt Nam, 2001) vào thời tổng thống Nguyễn Văn Thiệu, một phần bức tường phía tây bị sụp mà theo lời của một nhà tiên tri Cao Đài nói là ông Thiệu phải chịu trách nhiệm về cái chết của ông Diệm, và phải làm gì đó để giải thoát cho linh hồn ông Diệm.
Tuy nhiên, câu chuyện ma về nghĩa trang chỉ thực sự bắt đầu lan truyền rộng rãi sau năm 1983, khi chính quyền thành phố quyết định ngừng hoạt động nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi và chuyển đổi nó thành công viên Lê Văn Tám.
Việc giải tỏa nghĩa trang Mạc Đỉnh Chi nằm trong một dự án lớn bao gồm việc giải tỏa nghĩa trang quân đội Pháp tại ngã tư Bảy Hiền và Lăng Cha Cả, cũng như các nghĩa trang cũ của Pháp ở Vũng Tàu. Những người có thân nhân chôn trong các nghĩa trang được hướng dẫn để sắp xếp cho việc cải táng trong vòng hai tháng. Còn lại nếu không có người nhận thì được hỏa táng và di dời nơi khác. Còn lại hài cốt của những người lính Pháp được đưa về Pháp chôn cất ở Fréjus, có một đài tưởng niệm được dựng nêu ra tôn vinh họ. Trong thời gian khai quật để di dời các ngôi mộ tại đây người ta đã phát hiện tấm bia mộ của tướng Barbe là tấm bia mộ của Phạm Đăng Hưng được khắc phía sau.
Trên mảnh đất cũ của nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi, công viên Lê Văn Tám mọc lên, là nơi tổ chức nhiều hoạt động vui chơi giải trí, tuy nhiên vẫn còn nhiều người dân địa phương mê tín dị đoan người không muốn đến vì lịch sử mảnh đất này.
Nguyên tác bài viết tiếng Anh của Tim Doling
Một số hình ảnh nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi xưa:
Công viên Lê Văn Tám ngày nay:
chuyenxua.net biên soạn
