Khi đọc sách báo miền Nam trước năm 1975, chúng ta dễ dàng bắt gặp các chữ ghép được nối với nhau bằng “gạch nối”. Ví dụ như “dinh độc-lập”…
Những thế hệ học trò được dạy dỗ trước năm 1975 tại miền Nam đều thuộc nằm lòng các nguyên tắc sử dụng dấu “gạch-nối” này. Ngày xưa, khi đọc chính tả, thầy cô sẽ không đọc chỗ nào có chấm, phết, chỗ nào có gạch nối, mà học trò sẽ phải tự biết để viết, nếu thiếu sẽ bị trừ điểm.
Vậy nguyên tắc sử dụng các dấu gạch nối (không phải là gạch ngang) trong từ kép (không phải là từ ghép) này như thế nào? Mời bạn đọc phần giải thích này:
Chữ Việt là chữ đơn-âm. Mỗi chữ có một nghĩa riêng và rõ-rệt: chó, mèo…
Nhưng khi cần phải diễn-tả những ý trừu-tượng, nhiều lúc một chữ không đủ và phải ghép thêm một chữ thứ hai. Do đó có từ kép, và gạch-nối được dùng để nối hai chữ của từ kép. Thí dụ như chữ “hạnh-phúc”. Đây là một từ kép, nên trước 1975 ở miền Nam, viết chữ “hạnh phúc” phải có gạch nối: hạnh-phúc. Vai-trò của từ kép là ghép hai chữ (từ đơn) để làm thành một chữ khác hoàn-toàn mới. Do đó, từ kép “hạnh-phúc” có ý-nghĩa khác hẳn với hai chữ “hạnh”, hoặc “phúc”. (Nguồn: Hieu Nguyen).
Để rõ hơn, mời bạn đọc lại các trường hợp dùng dấu gạch nối:
- Chữ kép Hán-Việt, ví dụ độc-lập, hồng-thập-tự…
- Chữ kép thuần Việt, bao gồm chữ kép một âm có nghĩa là dịu-dàng, nết-na… Chữ kép gồm hai âm không nghĩa riêng, nhưng khi ghép lại có thể tạo thành một chữ có nghĩa chung: bâng-khuâng, hững hờ… Chữ kép gồm hai âm có nghĩa riêng: bướm-ong, cay-đắng, đầy-đủ… Chữ kép gồm hai âm đồng nghĩa: dơ-bẩn, dư-thừa… Chữ kép đồng âm: chậm-chậm, xa-xa…
- Chữ kép địa danh, tên riêng, như Việt-Nam, Luân-Đôn…
- Chữ có quan hệ qua lại với nhau: hội Việt-Mỹ, dấu hỏi-ngã…
- Một số từ ngữ mà các âm tiết không thể tách rời: khô-cá, chỉ-vàng(Nguồn: Trang Stories In Saigon)
Tác dụng của việc sử dụng dấu gạch nối là để phân biệt từ kép và từ đơn, giúp đoạn văn rõ nghĩa hơn, và tránh ngắt câu không đúng chỗ. Một tác dụng ít được nhắc tới của nguyên tắc của dùng dấu gạch nối này trong văn bản đánh máy, đó là các chữ kép không bị tách ra và xuống hàng giữa chừng, làm cho người đọc hiểu nhầm. Thí dụ như có câu nói giỡn chơi quen thuộc như sau:
Mỗi gia-đình có 2 con
vợ-chồng hạnh-phúc
Nếu không có dấu gạch nối, rất có thể sẽ bị xuống dòng như sau:
Mỗi gia đình có 2 con vợ
chồng hạnh phúc
Nguyên tắc dùng dấu gạch nối này có từ bao giờ? Hiện nay chưa có nghiên cứu nào nói rõ, nhưng xem lại báo chí và văn bản từ thập niên 1920 đã sử dụng dấu gạch nối này ở cả 2 miền Nam-Bắc. Mời bạn xem lại hình ảnh công thư này của quốc trưởng Bảo Đại (năm 1953), và của ông Võ Nguyên Giáp (năm 1945), đều có dấu gạch nối trong từ kép.
Bản gốc công điện của Bộ trưởng Bộ Nội Vụ Võ Nguyên Giáp của chính phủ lâm thời năm 1945:
Tuy nhiên, xem lại tờ báo chữ Quốc Ngữ đầu tiên là Gia Định Báo, số phát hành năm 1890, thì dấu gạch nối chỉ dùng cho các địa danh hoặc tên riêng, như Bến-tre, năm Canh-Dần, Nam-Kỳ…
Đến đầu thập niên 1920, có một bộ sách nổi tiếng do học giả Trần Trọng Kim chủ biên, đó là Quốc-Văn Giáo-Khoa Thư, có thể xem là bộ sách giáo khoa đầu tiên dùng để dạy chữ quốc ngữ cho học sinh cấp Sơ học yếu lược (tương đương với ba năm đầu tiểu học ngày nay) trên toàn cõi Việt Nam. Có thể đây là bộ sách đầu tiên chính thức dùng dấu gạch nối trong văn bản chữ quốc ngữ?
Hiện nay, nguyên tắc sử dụng dấu gạch nối này từ lâu đã không còn trong các văn bản chính thức trên toàn cõi Việt, mà chỉ còn trong trí nhớ của những người đã từng học tập tại miền Nam trước đây gần nửa thế kỷ.
chuyenxua.net
Thí dụ như chữ “hạnh-phúc”. Đây là một từ kép, nên trước 1975 ở miền Nam, viết chữ “hạnh phúc” phải có gạch nối: hạnh-phúc. Vai-trò của từ kép là ghép hai chữ (từ đơn) để làm thành một chữ khác hoàn-toàn mới. Do đó, từ kép “hạnh-phúc” có ý-nghĩa khác hẳn với hai chữ “hạnh”, hoặc “phúc”. (Nguồn: Hieu Nguyen).
đoạn trên rất hay, nhưng ghi mỗi nguồn Hiếu Nguyễn như này thì chẳng rõ ràng gì, đề nghị add ghi rõ nguồn hơn, ví dụ như ai viết , từ năm nào, viết ở đâu,.. hoặc ích nhất có hình ảnh tài liệu của từ hạnh phúc có dấu gạch nối trong giai đoạn 1975 được đề cập