Nhiều người, kể cả không phải dân Sài Gòn, đều biết đến ngôi chợ nổi tiếng nhất của Sài Gòn từ vài thế kỷ nay, đó là Chợ Bến Thành.
Chợ Bến Thành hiện nay đã được khởi công xây dựng từ năm 1912 đến cuối tháng 3 năm 1914 thì hoàn tất, với sự góp vốn của công ty Hui Bon Hoa do những người con của ông Huỳnh Văn Hoa (Chú Hỏa) điều hành. Xung quanh chợ Bến Thành ngày nay vẫn còn những dãy nhà cũ xây cùng thời với chợ Bến Thành vốn thuộc sở hữu của công ty Hui Bon Hoa.
Không lâu sau khi được khánh thành, chợ Bến Thành mới đã trở thành biểu tượng của thành phố Sài Gòn cho đến tận ngày nay. Chợ mới và khu vực xung quanh quảng trường trước nhà ga xe lửa Sài Gòn – Mỹ Tho (Ga Sài Gòn cũ, nay là công viên 23/9) trở thành trung tâm sinh hoạt của người dân Sài Gòn. Nếu như khu Catinat, Charner sang trọng mà người Pháp tập trung cho các sinh hoạt của họ, thì khu chợ Bến Thành mới là trung tâm sinh hoạt của người Việt, Hoa, Ấn và trở thành khu thương mại sầm uất.
Năm 1918, học giả Phạm Quỳnh có chuyến du hành vào Nam Kỳ và ông đã mô tả cảm nhận của mình khi nhìn thấy chợ Bến Thành vừa mới xây được vài năm như sau:
Chợ Mới Sài Gòn có cái nhà chòi ở giữa thật là vĩ đại, vừa cao vừa vững vàng lực lưỡng, coi như một cái pháo đài vậy. Mà trong chợ thì rộng mênh mông, chợ Đồng Xuân Hà Nội chẳng thấm vào đâu. (Một Tháng Ở Nam Kỳ – Phạm Quỳnh)
Tuy nhiên có một điều lạ, là dù cái tên Chợ Bến Thành rất quen thuộc với người Sài Gòn suốt hơn 200 năm qua, đã được nhắc đến trong nhiều câu ca dao, nhưng cho đến năm 1975, cái tên này không được sử dụng chính thức trong văn bản. Xem lại các tấm bưu ảnh, bưu thiếp cùng các văn bản xưa của người Pháp, không có chỗ nào ghi tên chợ Bến Thành cho ngôi chợ hiện nay lẫn ngôi chợ cũ trên đường Nguyễn Huệ.
Trước khi Chợ Mới được xây, trên bưu tiếp cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, Chợ Cũ được người Pháp gọi là chợ trung tâm, chợ chính (marché central). Thậm chí chỉ ghi chợ, thỉnh thoảng là Chợ Sài Gòn (Le marché de SAIGON).
Nhìn lại các tấm ảnh xưa, cả Chợ Cũ lẫn Chợ Mới, cho đến năm 1975, chưa bao giờ có tấm biển hiệu ghi tên chợ Bến Thành, ngoại trừ một giai đoạn ngắn sau năm 1963 có bảng ghi tên chợ Quách Thị Trang (là người đã hy sinh khi chống tổng thống Ngô Đình Diệm), nhưng sau đó cũng bị gỡ xuống. Chỉ đến sau năm 1975 thì bảng tên Chợ Bến Thành mới được dựng lên.
Trước Chợ Bến Thành có một bùng binh rộng, gọi là Công Trường Diên Hồng, nơi có tượng Trần Nguyên Hãn nổi tiếng, sau năm 1963 còn có thêm tượng Quách Thị Trang:
Bên cạnh công trường có một bến xe buýt công quản ở trong hình bên dưới:
Năm 1914, cùng với chợ Bến Thành, người Pháp cũng cho xây dựng một tòa nhà trụ sở công ty Hỏa Xa ngay chợ Bến Thành. Tòa nhà này đến nay vẫn còn ở số 136 Hàm Nghi, trở thành trụ sở của ngành đường sắt.
Đối diện với chợ Bến Thành và trụ sở Hỏa Xa là nhà ga xe lửa đã có trước đó từ khá lâu:
Ở liền kề với ga xe lửa và chợ Bến Thành còn có 1 bến xe ngựa, phục vụ cho người dân đi chợ và đi buôn từ vùng ven, hoặc là để trung chuyển hành khách đi xe lửa:
Trước chợ Bến Thành cũng đã từng có một cầu bộ hành dành cho người đi bộ có thể tránh khỏi dòng xe cộ đông đúc ở trước chợ:
Từ cầu bộ hành nhìn về đại lộ Trần Hưng Đạo:
Sau đây, mời các bạn xem lại những hình ảnh xưa của chợ Bến Thành.
Một số ảnh xe cộ đông đúc trước chợ Bến Thành:
Một số hình ảnh đời thường khác ở chợ Bến Thành:
Nhắc đến chợ Bến Thành, không thể không nhắc đến ngôi chợ Bến Thành cũ nằm ở vị trí đường Nguyễn Huệ ngày nay, bởi vì trước khi chợ Bến Thành được xây năm 1912, thì đã có một chợ Bến Thành khác, đã có từ thời vua Gia Long chưa lên ngôi. Năm 1788, khi Nguyễn Ánh tái chiếm được Gia Định từ quân Tây Sơn, liền cho xây dựng thành quách để phòng vệ, đó là thành Phiên An (Thành Quy). Sau này thành Quy (còn gọi là thành Bát Quái) bị phá hủy sau loạn Lê Văn Khôi, vua Minh Mạng cho xây dựng lại một thành khác có quy mô nhỏ hơn, là thành Gia Định (Thành Phụng).
Bên ngoài thành Gia Định là dòng sông Bến Nghé, có một bến sông (ngày nay là Bến Bạch Đằng) để cho khách vãng lai và quân nhân vào thành, vì vậy mà được gọi là Bến Thành (tức bến trước khi vào thành); gần sát bến này có một khu chợ (ở vị trí đường Nguyễn Huệ – Hàm Nghi ngày nay) vì thế mà chợ này cũng được gọi là “chợ Bến Thành”. Đây là khu chợ sầm uất nhất Sài Gòn từ đó cho đến tận đầu thế kỷ 20, kéo dài hơn một thế kỷ.
Trong suốt thời gian đó, chợ Bến Thành cũ đã có 2 lần bị san bằng, rồi lại được hồi sinh mạnh mẽ. Lần đầu là sau loạn Lê Văn Khôi năm 1835, lần thứ 2 là Pháp chiếm thành Gia Định năm 1859.
Ngay sau khi Pháp chiếm được Sài Gòn và bắt đầu quy hoạch thành phố theo kiểu Tây phương, người Pháp đã cho khôi phục lại chợ Bến Thành, không nằm ở vị trí gần cột cờ Thủ ngữ nữa mà lùi vào bên trong, ở khu vực giữa 4 đường hiện nay là Ngô Đức Kế, Nguyễn Huệ, Hồ Tùng Mậu và Hải Triều. Từ sông Sài Gòn nhìn vô, chợ bên tay trái nhìn ra kinh chợ Vải (hay kinh Charner, sau này bị lấp thành đại lộ Charner, nay là đường Nguyễn Huệ).
Ngôi chợ xây dựng rất nhanh và hoạt động từ năm 1860 với năm gian cột gỗ, mái lá. Sau khi được xây dựng lại, chợ cũ Bến Thành ngay lập tức tấp nập, ghe thuyền các nơi đổ đến mua bán chật kênh Charner trước chợ và rạch Cầu Sấu (nay là Hàm Nghi) góc trái sau chợ, là hai đường nước chở hàng hóa và khách đi chợ.
Năm 1887, kinh Charner bị lấp thành đại lộ Charner (dân lúc đó gọi là đường Kinh Lấp, từ năm 1955 đổi tên thành đại lộ Nguyễn Huệ). Hai bên đường, nhà cửa người Việt, Hoa, Ấn, Miên… san sát, buôn bán sầm uất đến mức xung quanh chợ là hàng loạt nhà hàng, khách sạn, thậm chí cả tòa soạn báo.
–
Năm 1894, ý định xây chợ mới được mang ra bàn thảo để thay thế ngôi chợ cũ đã xuống cấp. Nhưng lúc đó thành phố cũng đang có các công trình xây dựng quan trọng khác là tòa thị chính, nhà hát thành phố. Vì tốn phí cho những việc này quá lớn nên việc xây dựng một ngôi chợ mới kiên cố hơn vẫn chưa được xem xét.
Tuy nhiên sau đó ngôi chợ ngày càng cũ nát, cùng với đó là kinh Chợ Vải nhiều rác bốc mùi hôi thối ngay trước Dinh Xã Tây (Tòa thị chính) đến mức cư dân xung quanh làm đơn phản đối lên Hội đồng TP Sài Gòn lúc ấy.
–
Đến đầu thế kỷ 20, chợ bị trải qua nhiều cơn bão, hỏa hoạn, có nguy cơ hỏa hoạn cao ảnh hưởng đến xung quanh, có thể bị sụp đổ bất kỳ lúc nào. Để tránh tai họa, người ta phải phá chợ, chỉ còn gian hàng thịt có mái tôn nhẹ nên để lại. Đồng thời, chính quyền cũng khẩn cấp xây dựng chợ mới, tìm lựa chọn một địa điểm để xây cất để phục vụ nhu cầu buôn bán sầm uất ngày càng phát triển. Chợ Bến Thành mới được xây dựng năm 1912 và hoàn thành trong 2 năm.
Địa điểm được lựa chọn nằm gần ga xe lửa lúc đó, tức là địa điểm chợ Bến Thành ngày nay, lúc đó chỉ là ao đầm. Ngôi chợ cũ được giải tán, chỉ còn lại 1 trong 5 gian cũ lợp tôn và vài quầy hàng, và vị trí đó được người Sài Gòn quen gọi là Chợ Cũ, tiếp tục sống đến tận hôm nay, hơn 1 thế kỷ.
–
Đến cuối năm 2021, chính quyền mới có quyết định giải tỏa hoàn toàn khu chợ cũ.
chuyenxua.net biên soạn