Trong vô số ca khúc nhạc vàng viết về mùa xuân và người lính, hiếm thấy ca khúc nào có lời ca lãng mạn và đẹp như Phiên Gác Đêm Xuân, đặc biệt là hình ảnh:
Xác hoa tàn rơi trên báng su’ng
Ngỡ rằng pháo tung bay, ngờ đâu hoa lá rơi…
Ca khúc viết về một đêm giao thừa ở nơi tiền đồn, nơi người lính đón tết sang trong một phiên gác đêm. Nơi vùng trời biên cương, một xác hoa rụng đến bên báng súng của người chiến sĩ. Trong khoảng khắc đó, sự mơ hồ tỉnh thức làm cho người lính tưởng như đang được ngắm pháo tung bay rực rỡ. Nhưng tỉnh ra thì mới biết đó chỉ là cánh hoa tàn rơi trong đêm muộn mà thôi.
Bấy nhiêu tình là bao nước sông
Trời thương nhớ cũng vương mây hồng
Trách chi người đem thân giúp nước
Đôi lần nhớ bâng khuâng, gượng cười hái hoa xuân
Tình yêu trong ca khúc này được tác giả nhắc đến một cách mơ hồ, chỉ là nhớ nhung bâng khuâng bất chợt ở đôi lần, nhưng tình đó ví như nước sông, lúc thì êm đềm lặng lẽ, nhưng cũng có lúc cuồn cuộn dâng trào. Nhìn trời đang giăng những đám mây hồng, tưởng rằng trời cao xanh kia cũng thấu được hiểu nỗi lòng thương nhớ đầy vơi lúc đêm tàn, mùa sang. Lòng chợt thầm ước về một khung cảnh rất bình dị nhưng lại xa vời:
Ngồi ngắm mấy nóc chòi canh
Mơ rằng đây mái nhà tranh
Mà ước chiếc bánh ngày xuân
Cùng hương khói vương niềm thương…
Nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông sử dụng những hình ảnh rất bình thường, và bình dân như rất nhiều ca khúc nhạc vàng khác, nhưng câu chữ trong đoạn này được sắp xếp để trở thành thi vị và riêng biệt. Cũng chỉ là một mái nhà tranh, nhưng ở đó có “hương khói vương niềm thương” – Niềm mong ước đơn giản đó của người chinh nhân chốn sa trường như mây như nước, bàng bạc cuốn trôi đi trong vô tình:
Ước mong nhiều đời không bấy nhiêu
Vì mơ ước trắng như mây chiều
Tủi duyên người năm năm tháng tháng
Mong chờ ánh xuân sang, ngờ đâu đêm cứ đi
Năm tháng nối tiếp qua đi, mong chờ một ngày có ánh xuân gieo xuống chan hòa khắp chốn, nhưng sao bóng đêm của ly loạn vẫn bao trùm bao nhiêu số phận, trong bao nhiêu năm trường?
Chốn biên thùy này xuân tới chi?
Tình lính chiến khác chi bao người
Nếu xuân về tang thương khắp lối
Thương này khó cho vơi, thì đừng đến xuân ơi
Ở cuối bài hát, chúng ta bắt gặp một lời cầu xin rất buồn mà sau này nhiều nhạc sĩ đã nhắc lại, đó là mong xuân (tạm thời) đừng đến…
Nếu xuân về tang thương khắp lối
Thương này khó cho vơi, thì đừng đến xuân ơi…
Về sau, nhạc sĩ Châu Kỳ cũng viết một ý tương tự trong ca khúc Tôi Chưa Có Mùa Xuân:
Đợi hai ba năm nữa,
quê mình thôi khói lửa
Mời xuân đến với tôi,
Giờ này còn nổi trôi
Riêng tôi xin từ chối…
Nhóm nhạc sĩ Trịnh Lâm Ngân cũng viết trong ca khúc Thư Xuân Trên Rừng Cao:
Xuân ơi xuân nếu chẳng vui gì
Hãy đừng, đừng tìm đến chi…
Mùa xuân là mùa của những rộn vui, là mùa xuân của sum vầy, của mơ ước và hy vọng. Nhưng bao xuân rồi vẫn còn ngăn cách, và tang thương còn vương khắp lối, thì người chinh nhân đành dằn lòng để quên đi mùa xuân ở nơi chốn biên thùy.
Phiên Gác Đêm Xuân có thể xem là 1 trong những sáng tác đầu tiên của nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông chủ đề người lính. Ông cho biết hoàn cảnh sáng tác như sau:
“…Vào năm 1956, đơn vị tôi đóng quân ở Chiến khu Đồng Tháp Mười (Gò Bắc Chiêng, Mộc Hoá, nằm sát biên giới Việt Nam-Campuchia, sau này là Tỉnh lỵ Kiến Tường.)
Trước ba ngày Tết, tôi được lệnh lên chốt tiền tiêu, tăng cường cho cứ điểm, mang theo chiếc ba-lô với chút hành trang lương khô, cùng tấm ảnh của người em gái hậu phương.
Tiền đồn cuối năm, đêm 30 Tết, trời tối đen như mực, phút giao thừa lạnh lẽo hắt hiu, không bánh chưng xanh, không hương khói gia đình. Tôi ngồi trên tháp canh quan sát qua đêm tối, chỉ thấy những bóng tháp canh mờ nhạt bao quanh khu yếu điểm như những mái nhà tranh, chập chờn dưới đóm sáng hỏa châu mà mơ màng về mái ấm gia đình đoàn tụ lúc xuân sang. Thay cho lời chúc Tết là tiếng kẻng đánh cầm canh và tiếng hô mật khẩu lên phiên gác..
Vào đúng thời điểm giao thừa, ngọn đèn bão dưới chiến hào thắp sáng lên như đón chào năm mới thì cũng là lúc những tràng súng liên thanh nổ rền từ chốt tiền tiêu. Khi ấy vào buổi tinh mơ của trời đất giao hòa, vạn vật như hòa quyện vào trong tôi, có hồn thiêng của sông núi, có khí phách của tiền nhân.
Tôi nghe tâm hồn nghệ sĩ của mình rộn lên những xúc cảm lạ thường, làm nảy lên những cung bậc đầu tiên của bài Phiên Gác Đêm Xuân:
Đón giao thừa một phiên gác đêm
chào Xuân đến súng xa vang rền.
Xác hoa tàn rơi trên báng súng
ngỡ rằng pháo tung bay
ngờ đâu hoa lá rơi…”
Đông Kha
